BİZANS (DOĞU ROMA İMPARATORLUĞU) RESMİ
Başkenti İstanbul olmak üzere kurulmuş olan Bizans İmparatorluğu, tek tanrılı din toplumudur. Ortodoksluğu temsil eden bu uygarlık, öncesinde Erken dönem hristiyan resim sanatı vardı. Bu resim sanatının ilk örnekleri katokomplarda bulunmuştur. Başta Roma olmak üzere birçok yerde katakompa rastlamak mümkündür. Katakomplar, kat kat oyulmuş mezar şehirleridir. Yolları, ana caddeleri, aralıkları vardır. İçlerinde çeşitli tipte mezarlar bulunmaktadır. Buralarda da Hristiyanların duvar resimleri yaptıkları anlaşılıyor. Bu resimlerde hem dekoratif, hem de dini motifler göze çarpmaktadır. Hatta Hristiyanlığın bazı sembolleri de yer almaktadır. Katokomplarda görülen konulara gelince; Adem ve Havva, Nuh ve Gemisi, İbrahim’in oğlunu kurban etmesi, Musa ile ilgili hikayeler, Kızgın fırına atılmış üç genç (Tanrı heykeline tapmadıklarından fırına atılan ve tek tanrıya inandıkları için yanmayan üç genç), Yunus Peygamber, İsa ile ilgili sahneler-mucizeleri v.d. Bu ve benzeri konular, “Petrus ve Marcelinius Katakompu”, “S.Sebastiano Katakompu”, “Callixtus Katakompu” nda yer almaktadır. Ayrıca bazı erken resim örneklerin bulunduğu tarihi yapılara gelince; bunlar Roma’da bulunan “Santa Costanza”, “Santa Pudenzia “ve “Santa Maria Maggiore” yapılarıdır.

Öncelikle Bizans resminin, üç ana kolda ve evrede geliştiğini söylemek sanırım yerinde olur. Bizans resmi, Abidevi Resim (Mozaik ve Freskolar), Kitap Resimleri (Minyatür) ve Levha Resimleri (İkonalar) olmak üzere bölümlere ayrılır. Yanı sıra Bizans resmi üç tarihi bölümde incelenir. Bunlar; İlk Bizans Devri Resim Sanatı, Orta Bizans Resim Sanatı ve Son Bizans Resim Sanatı’dır.

Erken Devir Bizans Resmi’nin hemen ardından gelen İlk Bizans Resim Devri’nin örnekleri olarak; İtalya’da Ravenna’da bulunan Galla Placidia Türbe binasının resimleri, yine Ravenna’da bulunan “Ortodokslar ve Arienler” gibi Vaftizhaneler’de yer alan resimler, Ravenna’da bulunan “Sant’Apollinare Nuovo” ile “Sant’Apollinare in Classe” kilise binalarının duvar resimleri, Ravenna San “Vitale Kilisesi” nin duvar resimleridir. Söz konusu döneme ait Selanik’te bulunan; “Hagios Georgios” Türbe binası, “Ahiropitos Kilisesi” ve “Hagios Demetrios” Kilisesi’sine ait duvar resimleri önemlidir.

İlk Bizans Devri Resim sanatının hemen ardından, bir ara devir olan olan “İkonaklazma “ gelmektedir. Bu devirde Bizans’ta bir resim yasağı uygulanmıştır. Bu devrede yalnız haç formunun kullanımına izin veriliyordu. İkonaklasistler, kiliselerdeki bütün Meryem ve İsa resimlerini tahrip ediyorlardı. Bu devirde sanat daha hellenistik ve dindışı idi. Aynı zamanda dekoratifdir de. Kudüs’te “Kubbetüs Sahra” da, Şam’da “Emeviye Camisi” nde, bir Emevi Sarayı olan “Kuseyr-Amra” da, yer alan bazı resimler bu devirden kalmadır.

İkonaklazma Devri’nin hemen ardından gelen Orta Bizans Devri’nin resim sanatına geçmeden önce, Orta Bizans Devri Sanatı’nın ana özelliklerinin neler olduğuna bir göz atalım isterseniz. Söz konusu devir sanatı içinde, bir yüzyıldan beri süregelen kanlı mücadeler sonucunda, kilisenin mücadeleden galip çıkmasıyla kilise, sanatı artık kendi egemenliği altına alıyordu. Öyleki bir Orta Bizans Kilisesi’nde hangi resmin nereye asılacağı belli hale geliyordu. İlkçağ’ın kurallarını sonraki yüzyıllara aktarmakla görevli bir devir Orta Bizans Devri... Burada yeri gelmişken söylemek gerekirse; “Başkent Üslubu” dediğimiz tarz, hellenistik ve ilkçağdan alınma bilgileri kullanıyordu.Yanı sıra “Taşra Üslubu” diye nitelendirilen bir diğer resim üslubu ise; doğrudan doğruya dini konuları kullanarak seyirci üzerinde etki bırakmayı amaçlıyordu. Bu üslup daha çok bazı eyaletlerde görülürdü. İlki resmi, büyük bir sanattır. İkincisi ise; manastır sanatıdır, daha dar bir çerçeveye sahiptir. Orta Bizans Kiliseleri’nin plan tipi haç tipi olarak saptanmıştır. Haç planlı bir yapıda, her bölüm bir bir semboldür. Orta Bizans Devri’ne uygun en net örnekler olarak; Atina’daki “Daphni Manastır Kilisesi”, Yunanistan’daki “Hosios Lukas Manastır Kilisesi”, Sakız Adası’ndaki “Nea Moni Manastır Kilsesi” dir. Orta Bizans devri resimleri içinde tek tek panolar halinde resimlerin yer aldığı kiliselere örnek olarak; İstanbul’daki “Ayasofya”, İznik’teki “Koimesis Kilisesi” mozaikleri verilebilir. Yanı sıra, Orta Bizans Devri’ne ait fresko resimler de vardır. Bunlar ise; Selanik’teki “Panaghia Kalkeon Kilisesi”, Rusya’daki “Nerediça Kilisesi”, Orta Anadolu’da bulunan “Kapadokya” bölgesindeki fresko resimlerdir.

Son Bizans Devri Resim Sanatı örneklerine gelince; bu devirde resim sanatında bir yenilik başlar. İlkçağ gelenekleri birdenbire üste çıkar. Mozaik sanatı pek yaygın değildir. İstanbul’da birkaç yapıda ( Ayasofya ve Kariye Müzeleri’nde, Fethiye, Vefa Kilise Camileri’nde) dikkati çekmiştir sadece. Bizans maddi çöküntü içinde bulunduğundan, mozaik yerine freskoya yönelinmiştir. Fresko resimler ise; İstanbul’da “Kariye Müzesi” nde, Sultanahmet’te bulunan “Eufemia Martyrionu” nda bulunmaktadır.

Bizans’ta bir de döşeme mozaik resimler bulunmaktadır. Erken örnekler olarak; Filistin’de bulunmuş olan ”Orpheus Mozayiği”, 1890’lara doğru ortaya çıkarılmış olan “Madaba Haritası “ isimli mozaik, “Kemgöz” Mozayiği, Paris Louvre Müzesi’nde bulunan “Mevsimler” Mozayiği ve “İstanbul Büyük Saray Mozaikleri” dir. Orta Bizans Devri’ne ait döşeme mozaikleri ise; en zengin örnek olarak İstanbul “Zeyrek Kilise Camisi” nde dikkat çeker. Demre’de bulunan “Noel Baba Kilisesi” döşemesi, “İznik Ayasofyası “ döşemesi de ayrıca verilebilecek örneklerdir. Son Bizans Devri Döşeme Mozaikleri’ne örnek olarak da, “Trabzon Ayasofyası “nın döşeme mozaikleri verilebilir.

Bizans sanatının bir önemli kolu da minyatürlerdir. Bu minyatürlerde, İlkçağ’ın yaşanması sağlanıyor. Minyatürler, el yazmalarında karşımıza çıkıyor. İki tür el yazması var. Biri tomar şeklinde olanlar, bunlara “Rotulus” deniliyor. Diğeri ise; kitap şeklinde olanlar ki bunlara “codex” ismi veriliyor. Rotuluslarda, minyatür kenarlarda, Codexlerde ise; ya tam sayfa olarak, ya da kenarlarda, satır aralarında, ufak yüzeylerde veya sayfaların altında çerçevesiz olarak yer alıyor. Dini kitaplar; mezmurlar, menologionlar (ortodoks kilise takvimleri), synaksarionlar (menkıbeler, aziz yaşamları), inciller olarak dikkati çekerlerken, dini olmayan kitaplar ise; Tarihler, bilim kitapları, özellikle tıp kitapları, fermanlardır.